De cijfers liegen er niet om en baren zorgen: Nederlandse jongeren lezen steeds minder en hun leesvaardigheid holt achteruit, zo blijkt keer op keer uit PISA-onderzoeken en rapporten van Stichting Lezen. Een zorgwekkende trend, want lezen is essentieel voor persoonlijke ontwikkeling, empathie, kritisch denken en succes op school en daarbuiten.
Tegelijkertijd zien we een andere trend: een groeiende groep jongeren, met name jongens, vindt zijn weg naar de wereld van online kansspelen op platforms als Happyspins casino, ondanks dat dit voor minderjarigen verboden is. Hoe kan het dat een activiteit als lezen terrein verliest, terwijl de risicovolle wereld van online kansspelen aantrekkingskracht uitoefent op dezelfde jonge doelgroep?
Instant plezier sluit aan bij ‘TikTok-brein’
Een belangrijke factor lijkt de manier waarop ons brein reageert op de constante stroom prikkels in onze digitale wereld. Social media, games en streamingdiensten bieden snelle interacties en onmiddellijke beloningen, wat mogelijk leidt tot een kortere aandachtsspanne – het zogenaamde ‘TikTok-brein’. Online casino’s en goksites lijken hier perfect op aan te sluiten. De kern van veel casinospellen, met name gokkasten (slots), is de extreem snelle cyclus van inzet -> actie (een ‘spin’) -> direct resultaat (winst/verlies). Dit wordt versterkt door flitsende beelden, geluidseffecten en de dopamine-kick bij (bijna-)winst.
Deze constante, snelle prikkels lijken beter aan te sluiten bij een brein dat gewend is aan de snelheid van korte video’s dan de langdurige focus die een boek vereist. Bovendien is de volwassen online gokmarkt, hoewel niet bedoeld voor jongeren, een miljardenbusiness geworden; alleen al in de laatste helft van 2024 verloren spelers bij legale Nederlandse aanbieders gemiddeld bijna 900 euro per persoon.
Jongeren en online gokken onder de radar
Hoezeer deze online gokwereld jongeren trekt, blijkt uit de alarmerende cijfers van de ScholierenMonitor 2023 van het Trimbos-instituut. Maar liefst 1 op de 15 middelbare scholieren (12-16 jaar) gaf aan in het afgelopen jaar online te hebben gegokt om geld. Omdat dit wettelijk verboden is onder de 18, gebeurt dit dus illegaal. Vooral jongens (ruim 1 op de 10) lijken gevoelig, zes keer vaker dan meisjes (1 op 50). Populairst zijn online sportweddenschappen, gevolgd door casinospellen.
Hoewel legale Nederlandse goksites verplicht zijn tot strenge leeftijdscontroles (vaak via iDIN), vinden jongeren toch manieren om deze te omzeilen, bijvoorbeeld door accounts van ouders of oudere vrienden te gebruiken, of door te spelen op illegale buitenlandse sites zonder controle. Experts zoals neuropsycholoog Ruth van Holst en onderzoekers van het Trimbos waarschuwen voor de grote risico’s: het jonge brein is extra gevoelig voor het ontwikkelen van een gokverslaving door de nog niet volgroeide impulscontrole. Behandelaars zien een toename van jongeren met gokproblemen sinds de legalisering, met soms desastreuze gevolgen zoals enorme schulden, schooluitval, depressie en een schrikbarend verhoogd risico op zelfdoding (volgens sommige experts tot 15 keer hoger bij gokverslaving).
‘Diep lezen’ versus de ‘snelle spin’
Hier zien we het scherpe contrast met lezen. Waar online gokspellen vaak draaien om snelle beslissingen, directe feedback en oppervlakkige prikkels, vereist lezen juist het tegenovergestelde: langdurige concentratie, het vermogen om informatie kritisch te verwerken, verbanden te leggen, je in te leven in personages en complexe werelden te doorgronden. Neurowetenschappers debatteren of het vele ‘skimmen’ en ‘swipen’ online ons vermogen tot dit ‘diepe lezen’ structureel aantast.
Feit is dat de mentale inspanning en het type voldoening fundamenteel verschillen. Een gokspel geeft een snelle, oppervlakkige kick; een boek biedt een langzamere, maar diepere en duurzamere verrijking. Voor een brein dat getraind is op snelheid, lijkt de ‘investering’ in een boek soms te groot.
Kan het tij gekeerd worden?
Is de strijd tegen het scherm dan een verloren zaak? Gelukkig niet. Hoopvolle signalen zijn er ook. Het fenomeen #BookTok op TikTok laat zien dat jongeren elkaar wel degelijk kunnen enthousiasmeren voor boeken. Via korte, creatieve video’s delen ze hun leeservaringen en brengen ze boeken onder de aandacht van miljoenen leeftijdsgenoten. Het bewijst dat het kan: lezen verbinden met de online leefwereld. Dit biedt inspiratie.
In het onderwijs kan de nadruk meer liggen op leesplezier, keuzevrijheid en het gesprek over boeken, in plaats van alleen op verplichte lijsten en analyses. Bibliotheken en boekhandels kunnen jongeren beter bedienen met een aantrekkelijk, zichtbaar en divers aanbod. En thuis begint het met het goede voorbeeld: ouders die zelf lezen, voorlezen, en een omgeving creëren waarin boeken en rustige leestijd een natuurlijke plek hebben.
Kiezen voor verdieping in een vluchtige wereld
De concurrentiestrijd om de aandacht van jongeren is hevig, en het snelle, prikkelende karakter van online platforms, inclusief de risicovolle wereld van online gokken, lijkt soms beter aan te sluiten bij een ‘TikTok-brein’ dan de diepgang van een boek. De zorgwekkende cijfers over online gokken door minderjarigen laten zien dat dit een reëel probleem is.
Het benadrukt des te meer de cruciale waarde van lezen voor de ontwikkeling van jongeren. Het is een vaardigheid die concentratie, empathie en kritisch denken voedt – eigenschappen die onmisbaar zijn. Het is aan ons allemaal – ouders, onderwijzers, beleidsmakers en de culturele sector – om het leesvuur aan te wakkeren en jongeren te helpen de weg te (her)vinden naar de unieke, duurzame verrijking die alleen een goed boek kan bieden.
